کاخ موزه چهلستون اصفهان
کاخ چهلستون اصفهان، از بناهای تاریخی اصفهان با مساحتی بالغ بر 67000 متر است که در دوره شاه عباس یکم احداث گردید. به نظر می رسد این کاخ، بر روی یکی از ابنیه های قدیمی عهد ساسانی ساخته شده باشد، چرا که در دیوارهای اطراف آن قطعات سنگی وجود دارد که شبیه حجاری های زمان ساسانیان است.
کاخ اصلی شاه عباس کبیر (اول)، کاخ عالی قاپو بود و ابتدا این کاخ صرفا جهت استراحت طراحی و ساخته شد، اما تا سال 1057 ه.ق. که ساخت کاخ به پایان رسید، زیبایی آن به قدری بود که تصمیم گرفتند که آن را محلی برای ملاقات شاه و مردم در نظر بگیرند و همینطور پذیرایی ها و مهمانی های رسمی نیز در آن انجام شود.
ساختمان این کاخ در زمان سلطنت شاه عباس دوم، تکمیل و در بخش مرکزی تغییرات کلی داده شد و تالار آینه، تالار بیست ستون، دو اتاق بزرگ شمالی و جنوبی تالار آینه، ایوان های طرفین سالن پادشاهی و حوض بزرگ مقابل تالار با تمام تزیینات نقاشی و آینه کاری و کاشی کاری دیوارها و سقف ها افزوده شده است.
در ابتدا به جای آینه ها، نقاشی هایی وجود داشته، ولی بعد از آتش گرفتن کاخ و پاکسازی آن از دوده، در سقف ایوان از آینه هایی از نقره به جای جیوه استفاده شد.
تالار مرکزی کاخ که مختص مهمانان خارجی بوده، حاوی نقاشی هایی است که وقایع تاریخی دوران مختلف را بیان می کنند. این سالن با شکوه که گنبدی منقوش بر آن استوار است، با لچکی های رنگارنگ و طرح های طلایی و شفاف از شاهکارهای هنری آن عصر محسوب می شود.
کاخ تا زمان شاه سلطان حسین به همین منوال به کار خود ادامه داد تا اینکه در حین برگزاری یک مهمانی آتش به جان کاخ افتاد. شاه سلطان حسین از ترس اینکه مبادا در مقابل اراده خداوند مرتکب گناه شده باشد دستور داد که دست به آتش نزنند و بگذارند کاخ بسوزد و وعده داد بعد از آن کاخ عالی تری را بنا خواهد کرد و این پایان دوران صفویه در این کاخ بود، اما خوشبختانه کاخ به کلی تخریب نشد.
در دوران افشاریان، نادرشاه دستور داد تا نقاشی از صحنه نبرد وی با هندوستان که به دلیل فرار افغان ها صورت گرفته بود، بکشند. همچنین در عصر زندیه، به دستور کریمخان زند، شمایل او در این کاخ نقاشی شد که متاسفانه امروزه این عکس در کاخ موجود نیست.
پس از به قدرت رسیدن قاجاریان، افراد مختلفی حاکم اصفهان شدند اما از میان آنها نام مسعود میرزا ضل السلطان که 34 سال حاکم اصفهان بود، بیشتر از بقیه آمده است. او پسر بزرگ ناصرالدین شاه قاجار بود اما چون مادر او قاجاری نبود، حکومت به مظفرالدین شاه رسید. ضل السطان، آسیب های زیادی به کاخ چهل ستون اصفهان وارد کرد از جمله اینکه آینه کاری های روی ستون ها را از بین برد و تمام نقاشی های داخلی کاخ را با گچ پوشاند.
سرانجام در دوران پهلوی و با دستور محمدرضاشاه، مرمت و بازسازی کاخ توسط موسسه ای ایتالیایی انجام شد و تا امروز خوشبختانه تخریبی روی آن صورت نگرفته است.
عمارت چهلستون که عمارت اصلی درون باغ است، بر اساس کتیبه ای که در سال 1327 شمسی از زیر گچ اندودهای بنا آشکار شده، در سال 1057 هجری قمری ساخته شده و تا آن زمان، تاریخ ساختمان را به درستی نمی دانستند.
***
ایوان کاخ چهلستون از دو بخش تشکیل شده است. یک بخش که بر 18 ستون چوبی بلند قرار دارد، چهار ستون وسط که بر روی 4 شیر سنگی قرار گرفته است. بخش دیگر که کمی مرتفع تر است، سردر ورودی تالار را تشکیل می دهد که در بعضی منابع، آن را تالار آینه نامیده اند. این قسمت بر دو ستون قرار گرفته و سراسر آن مزین به آینه کاری وسیع و پرکاری است که در آن آینه های ریز و خوش نقش به صورت معرق در کنار آینه های قدی و خشتی به کار رفته اند.
سقف ایوان نیز با نقاشی های گوناگونی که در قاب های چوبی ظریفی به اشکال مختلف هندسی محصور شده اند، تزیین گردیده است. تصویر قرینه حوض مرمرین وسط ایوان در تزئینات سقف مشاهده می شود. این قرینه سازی شباهت بسیاری با ایوان عالی قاپو دارد.
مهمترین و جداب ترین قسمت کاخ، تالار اصلی یا تالار اشرف است که با نقاشی های خیره کننده و نقوشی روی سقف، انسان را به اعماق تاریخ می برد. در این تالار 6 تابلوی بزرگ نقاشی قرار گرفته که 3 تابلو در قسمت شرقی و 3 تابلو در قسمت غربی تالار قرار گرفته اند و هر کدام روایت گر اتفاق خاصی هستند.
تابلوی اول ضلع شرقی: این تابلوی منحصربفرد در سبک نگارگری و روایت کننده جنگ مرو می باشد که در آن شیبک خان، پادشاه ازبکان، از شاه اسماعیل شکست خورد و کشته شد. در این تصویر فرار شیبک خان و سربازان وی و همینطور به اسارت گرفته شدن برخی از آنها کاملا مشهود است.
تابلوی دوم ضلع شرقی: در این تصویر نیز که به زیبایی هر چه تمام‌تر طراحی شده و نقش آن را مانند جنگ چالدران محمد صادق کشیده است، نزاع بین نادر شاه و محمد شاه گورکانی مشاهده می شود که منجر به شکست سپاهیان هند از نادر شاه و تصرف دهلی شد.
تابلوی سوم ضلع شرقی: تصویر مهمانی ترتیب داده شده توسط شاه عباس برای ندرمحمدخان پادشاه ترکستان است که جهت دریافت کمک خدمت شاه عباس رسیده بود.
تابلوی اول ضلع غربی: مهمانی و مجلس شادی شاه عباس کبیر و ولی‌محمد‌خان اشترخانی که جهت کمک به تصرف بخارا خدمت شاه عباس رسیده بود، را نشان میدهد. این تابلو یکی از ارزشمندترین نقاشی‌های تالار اشرف کاخ چهلستون اصفهان است. در این تابلو، هم شاه عباس هم ملازمان و سرداران وی و همچنین نوازندگانی که در حال نواختن هستند، به وضوح دیده می‌شوند.
تابلوی دوم ضلع غربی: صحنه جنگ چالدران که بین سپاهیان ایران (شاه اسماعیل صفوی اول) و امپراتوری عثمانی را نشان میدهد. این تابلو که اثر ماندگار و خارق‌العاده استاد هنر قرن دوازدهم یعنی محمد صادق می‌باشد، روایتگر جنگی است که بین ایران و عثمانی رخ داد که سرانجامش شکست شاه اسماعیل اول پادشاه صفوی از سلطان سلیم اول پادشاه عثمانی بود.
تابلوی سوم ضلع غربی: این اثر نیز که یکی از شاهکارهای نگارگری (مینیاتور) می باشد، روایتگر مجلس بزمی است که شاه طهماسب یکم برای میرزا نصیر‌الدین بیگ محمد یا همان همایون شاه هند برگزار کرده است. در این تصویر نوازندگان، رقاصه‌ها و ملازمان دو کشور دیده می شوند.
ویژگی های مهم این کاخ شامل موارد زیر است:
- سقف با شکوه نقاشی تالار 20 ستون و سقف آینه کاری تالار آینه و مدخل آینه کاری تالار جلوس شاه عباس دوم
- ستون های عظیم تالارهای 20 ستون و تالار آینه که هر یک از آن ها تنه یک درخت چنار است
- شیرهای سنگی چهارگوشه حوض مرکزی تالار و ازاره های مرمری منقش اطراف که معرف صنعت حجاری در عهد صفویه است
- تزیینات عالی طلاکاری سالن پادشاهی و اتاق های طرفین تالار آینه و تابلوهای بزرگ نقاشی تالار پادشاهی که شاهان صفوی را به شرح زیر نشان می دهد:
– شاه عباس یکم در پذیرایی از ولی محمدخان فرمانروای ترکستان
– شاه اسماعیل یکم در جنگ چالدران
– شاه طهماسب یکم در پذیرایی از همایون پادشاه هندوستان
– شاه اسماعیل یکم در جنگ با شیبک خان ازبک (نبرد مرو)
– شاه عباس دوم در پذیرایی از ندرمحمدخان امیر ترکستان در سلسله اشترخانیان
– نادرشاه افشار در جنگ کرنال
- تصویری از شاه عباس اول با تاج مخصوص و نگارگری های دیگری در اتاق گنجینه کاخ چهلستون وجود دارد که در سال های 1334 و 1335 خورشیدی از زیر گچ خارج شده است
- آثار پراکنده ای از دوران صفویه مانند سردر “مسجد قطبیه” و سردرهای “زاویه درب کوشک” آثاری از “مسجد درب جوباره” یا “پیر پینه دوز” و “مسجد آقاسی” که بر دیوارهای ضلع غربی و جنوبی باغ نصب شده است.
- به موجب اشعاری که در جبهه تالار از زیر گچ خارج شده و مصراع “مبارک ترین بناهای دنیا” سال ساخت ساختمان کاخ چهل ستون، سال 1057 ه.ق. برابر با 1026 ه.خ. و 1647 م. یعنی پنجمین سال سلطنت شاه عباس دوم می باشد.
- شیرسنگی ها و مجسمه های سنگی اطراف حوض و داخل باغچه ها، تنها آثاری هستند که از دو قصر باشکوه دیگر صفویه یعنی آینه خانه و عمارت سرپوشیده باقیمانده و به این محل منتقل شده است.
- تندیس های چهارگانه در گوشه های استخر باغ، آناهیتا ایزدبانوی آب ها هستند.
- اگرچه انعکاس ستون های بیست گانه تالارهای کاخ چهلستون در حوض مقابل کاخ، مفهوم چهل ستون را بیان می کند، علاوه بر آن عدد چهل در ایران قدیم نشان دهنده کثرت و تعدد است و وجه تسمیه عمارت مزبور به چهل ستون می تواند به علت تعدد زیاد ستون های این کاخ نیز باشد.
- در ابتدا ستون ها با پوششی از آینه کاری های زیبا تزیین شده بوده که در زمان حکومت ظل السلطان قاجار در اصفهان این آینه کاری ها تخریب شده و روی نقاشی های صفوی با گچ پوشانده شده است.
- انجمن مقدس ملی اصفهان (1326-1324)، اصلی ترین نهاد سیاسی و تصمیم گیری شهر اصفهان در دوره مشروطه اول بوده است. اعضای این شورا با انتخاب مردم اصفهان به شورا راه پیدا کردند و نورالله نجفی اصفهانی ریاست این شورا را برعهده داشته است. این انجمن بین سال های 1324 تا 1326 ه.ق. یعنی از مهاجرت قم تا به توپ بستن مجلس در محل کاخ چهلستون اصفهان تشکیل شده است.
منابع:
https://fa.wikipedia.org/wiki/چهل%E2%80%8Cستون
