تاریخ نگارگری در ایران:
رد آغاز نگارگری در ایران را می توان تا هزاره های پیش از میلاد دنبال کرد. نخستین آثار بر جای مانده از سکونت انسان که در شمال ایران یافت شده، از نظر تاریخی به دوران پالئولیتیک مربوط است. اما مهمترین تصاویر از دوران غارنشینی در ایران به غرب و در منطقه لرستان ارتباط پیدا می کند. در نقوشی که از غارهای لرستان به دست آمده بیشتر به صحنه های رزم و شکار و تصویر حیوانات گوناگون به ویژه گوزن و آهو و کَل توجه شده و در این تصاویر، پیروزی صاحب تصویر بر دشمن یا به هنگام شکار مجسم گردیده است. (نگارگـری پیش از تاریخ در ایران)
غار میرملاس که در کوه “سر سرخن” واقع شده نخستین غاری است که بر آن، نگاره هایی را یافتند. این نگاره ها که اغلب نقوشی از صحنه هایی از رزم، شکار، انسان و حیوان نظیر گوزن، گاو، سگ، روباه و خصوصا اسب است با رنگ های قرمز و سیاه بر دیواره غار یاد شده و همچنین کوه “همیان” یا کوه “کیزه” که در بالای کوه سر سرخن قرار دارند، یافت شده اند. رسم کردن حیوانات به صورت نیمرخ روشی است که در دوره های گوناگون نگارگری ایران حفظ شده و حتی این روش ترسیم حیوانات تا به حال نیز متداول مانده است که سابقه نگارگری در ایران را دست کم به دوره “نئولیک” حجر جدید، یعنی در حدود ۴۵۰۰ سال پیش از میلاد می رساند. (غارنگـاره های لرستـان – میرملاس)
همچنین، غار دیگری نیز در همین منطقه با نقش هایی کامل تر و روشن تر از غار میرملاس و “دوشه” کشف گردید.
بر قسمت های مسطح دیوار این غار، روی هم یکصد و ده نقش گوناگون با رنگ سیاه نقاشی شده است. نقش های این غار روشن تر از نقوش میرملاس و همیان کوهدشت است ولی قدمت آنها را ندارند. ( غار نگاره های همیان – دوشـه – لاخ مـزار)
بنابراین میتوان گفت نگارگری در ایران، از غارهای همیان، میرملاس و دوشه در لرستان شروع شده و به سنگ‌نگاره‌های آیینی ۵ هزارساله در سیستان و بلوچستان، کردستان و خراسان میرسد. بطوریکه، سنگ‌نگاره‌های لرستان ۱۲ هزار سال قدمت دارند.
پس از استقرار انسان در دشت و تشکیل واحدها و دهکده ها و بر پایی نخستین ساختمان ها جهت سکونت انسان، نیز به آثاری از نقش اندازی و تصویر سازی بر روی دیواره های ساختمان ها بر می خوریم.
نقاشی بر روی سفال یکی از فعالیت های هنری مردم ایران بوده و با مطالعه سفالینه های منقوش پیش از تاریخ ایران می توان سیر حرکت و تحول نگارگری را مشاهده کرد، بطوریکه ویل دورانت آغاز هنر نقاشی را از هنگام نقش اندازی بر روی سفال می داند. پیدایش این گونه ظروف سفالی در نواحی گوناگون ایران از ایلام، اطراف شوش، تخت جمشید فارس، تپه کیان نهاوند، سیلک کاشان، چشمه علی ری، تورنگ تپه، تپه حصار و لرستان تا مارلیک و … و همه و همه نشان از به کارگیری نقش های گوناگون بر روی ظرف های با رنگ های متفاوت قهوه ای و سرخ و سیاه و زرد، تحول هنر نقاشی و صورتگری ایرانیان پیش از تاریخ است .
در اواخر هزاره ی دوم پیش از میلاد، سیلک یکی از مراکز مهم هنری ایران بهشمار میرفته و بخشی از نقوش انسان و اسب که گاه به صورت بالدار طراحی شده و از این دوران به جای مانده است، در زمره ی غنی ترین آثار منقوش به شمار میرود. با دقت در حالت سر و گردن اسب در این نقوش می توانیم تقریباً تمام خصوصیات اسب هایی را که در حدود دو هزار و پانصد سال پس از آن در طرح اسب در نگارگری ایرانی به چشم میخورد باز یابیم.
همچنین تصویر ارابه ای چهارچرخ که توسط یک گاو کشیده میشود بر روی یک خمره ی سفالی که از شوش به دست آمده و متعلق به پنج هزار سال پیش است، و برجی دارای سه اشکوب تصویر شده که شخصی بر بالای آن قرار داده شده است که با رنگهای الوان نقاشی شده و آثار مشابهی که از شوش به دست آمده و قدمت آنها به شش هزار سال پیش میرسد، در زمره ی کهن ترین نقوش انسان بر روی سفال محسوب میشود.
سفال های لعابدار رنگین که از هزاره ی سوم قبل از میلاد در ایران مرسوم بود، قدم به اوج دوران خود میگذارد. یکی از نمونه های زیبای این هنر، قطعه کاشی رنگینی است که بر روی آن حیوانی به رنگ طلایی منقوش شده و در کنار وی پیکره ی انسانی با پاهای حیوانات که با حیوان دیگری در نبرد می باشد نقاشی شده است. در این قطعه کاشی ترکیب رنگها و به ویژه تناسب فیروزهای زمینه با رنگ زرین نقوش دیگر در نهایت زیبایی بوده و حاشیه های تزئینی دور کاشی از هر جهت به زیبایی نقش افزوده است. (نگـاره های سفالیـن)
بعدها مهرهای ظریف ساخته می شد که از آنان در امر تجارت استفاده می کردند و نمونه های به دست آمده با موضوع های ظروف سفالی نقشدار همزمان خود مشابهت دارد. کنده کاری این مهرها که با نقوش دقیق و ظریف بر روی یشم، عقیق، لاجورد و سنگ های دیگر صورت گرفته از گذشته ای کهن در نگارگری ایران روایت دارد. کاوش‌های باستان شناسان به کشف مهر‌هایی در چغازنبیل و شوش منجر شده که نشان از دوره درخشان نگارگری در این عصر در خوزستان دارد. (نقش اندازی بر روی مهـر)
نقاشی هایی که بر دیواره های ساختمان های یافت شده در تپه ملیان فارس به کار رفته با رنگهای اخرایی و گلماشی (یک نوع خاک به رنگ نزدیک به خردلی و قهوهایی روشن) و سیاه منقوش گردیده، به پنچ هزار سال پیش تعلق دارد و از جمله کهن ترین نمونه های نقاشی دیواری در ایران به شمار میرود. این تصاویر بیشتر از نقوش هندسی تشکیل شده است. نقش و نگارهای نشسته بر بدنه ی ظروف طلایی، جام های حسنلوی آذربایجان و جامهای مارلیک در شمال ایران علاوه بر داستان، حماسه، اسطوره و نماد، تاریخ هنر نگارگری هزاره ی اول پیش از میلاد ایران را رقم میزنند و سنگ‌نگاره‌های عیلامی، شهر ایذه در خوزستان را به نمایشگاه تاریخی نگارگری در هزاره اول پیش از میلاد در ایران تبدیل میکند.
نقوش رسم شده بر روی ظروف، از هزاره ی چهارم قبل از میلاد به بعد، بسیار متنوع میباشد. از نمونه مفرغ های لرستان و نیز از حجاری های دوره ی هخامنشیان، خصوصیات هنر نگارگری ایران را میتوان شناخت. هنر هخامنشی مقید و محبوس دربار بود و نمی توانست از آزادی تغییر برخوردار باشد. بارزترین هنر این دوران را در کاخ های شاهان که از ابتدای قرن هفتم پیش از میلاد آغاز می شود مشاهده می کنیم، به ویژه نقش برجسته های این کاخ ها که گاهی با لعاب های مختلف رنگین شده است. تزئین کاخ آپادانای شوش با آجرهای لعابدار مربوط به دوره ی داریوش اول که شامل سربازان جاویدان، حیوانات تلفیقی و نقش و نگارهای الوان است همگی تأییدی بر هنر نقاشی در این دوران است. (نگـارگری دوره هخـامنشیان)
سنگ‌نگاره‌های تخت‌جمشید را نیز ادامه هنر نگارگری در دوران هخامنشیان می دانند. براساس منابع مکتوب یونانی، نقاشی های دیواری دوران هخامنشی برگرفته از داستان‌های تغزلی و عاشقانه می باشند اگرچه، تاکنون این نگارگری‌های عاشقانه کشف نشده اند. همچنین، نقاشیهای دیواری کوه خواجه اصفهان از نگارگری‌های ارزشمند دوره اشکانی یعنی ۲۲۰۰ سال پیش شمرده می شوند.
مختصات هنر ایران در فاصله دویست ساله میان سقوط حکومت هخامنشیان و ظهور پارتیان را می توان به سه گروه نفوذ هنر هلیستی، هنر یونانی و ایرانی و نهایتا هنر ویژه ایرانی تقسیم کرد. (نگارگـری و هنـر بعد از هخامنشیان)
در هنر اشکانی نگارگری اهمیت بسیار داشته و بیشتر نقوش این دوره را باید از نوع طراحی و نقاشی به شمار آورد و پستی و بلندی و حجم چندان مورد توجه هنرمندان نبوده است. از دوره ی اشکانیان نقاشی های دیواری متعددی شناخته شده است که قسمت مهمی از آنها در خارج از مرزهای کنونی ایران قرار دارد، مثل دیوارنگاره های شهر (دورا – اورپوس) واقع در ساحل راست فرات، در سوریه. از نقاشیهای این دوران در داخل مرزهای کنونی باید به دیوارنگاره های معابد و کاخ های کوه خواجه واقع در سیستان اشاره کرد. رنگ های به کار برده شده در آثار کوه خواجه همان است که در نقاشی های دوران پیش وجود داشته است و آن عبارت است از به کار بردن سایه روشن به صورت مسطح که از ویژگیهای هنر ایران در اغلب دوران های تاریخی خود میباشد و همان سنتی است که بعدها در دوران ساسانیان ادامه پیدا میکند، در نقاشی های ایرانی آغاز عصر اسلامی از آن پیروی شده و در نگاره های اعصار بعد انعکاس یافته است. (نگارگری در هنر اشکـانیان)
هنرهای تصویری در عصر ساسانی از جمله نگارگری، وارد مرحله ی تازهایی از تکامل میگردد. سنت هنر تصویری ایرانِ این زمان را میتوان توجه به نمودهای گوناگون آن به دو شعبه ی اصلی تقسیم کرد. شعبه ی غربی که ارتباط کمابیش مستقیمی با هنر بیزانس یعنی روم شرقی دارد و در عین حال که از آن هنر تاثیر پذیرفته، در آن اثر متقابل نیز داشته است. دیگر شعبه ی هنری، بخشهایی است که از زمانهای دوردست در این سرزمین رواج داشته و این همان هنری است که بعدها با تأثیرپذیری هایی از هنرهای تصویری خاور دور در دوران های بعدی مکتب نگارگری ایران و خاصه شیوه ی هرات را به وجود آورده است. مصورشدن کتاب مانی و ارژنگ، مهمترین اتفاق حوزه نگارگری در دوره ساسانی بوده که تاثیر بسزایی نیز در دوره اسلامی داشته اند.
نگارگری به دوره اسلام که میرسد مکاتب مختلفِ آن شکل می‌گیرد. در این دوره مکتب بغداد متأثر از ساسانی و نگارگری مانوی شکل گرفته و از نقاشی بیزانسی تأثیر می‌پذیرد.
مکتب سامانی نیز یکی از دوره‌های مهم نگارگری بعد از اسلام است و کتاب اندرزنامه در قرن پنجم هجری‌قمری یکی از مهمترین کتب نگارگری دوره سامانی می باشد.
نگارگری در دوره سلجوقی اهمیت بیشتری پیدا میکند. در دوره سلجوقی نگارگران به سمت مصورسازی منابع ادبیات و عرفان می‌روند، بطوریکه کتاب سمک عیار و ورقه و گلشاه را از جمله مهمترین کتب مصور در نگارگری ایران در زمان سلجوقیان می دانند. همچنین، در این دوره به نگارگری شاهنامه فردوسی اشاره شده که به شاهنامه «کاما» مشهور است، چراکه این کتاب در حال حاضر در اختیار مؤسسه شرق‌شناسی کاما در هندوستان قرار دارد.
نگارگری در دوره ایلخانی( مغول) گسترش بیشتری یافته و تأثیر بسیاری از نقاشی چینی می‌پذیرد و تلفیقی ایرانی – چینی می‌یابد. البته هر چه جلوتر می‌رویم تأثیر نقاشی چینی کمتر و قدرت نگارگری ایرانی بیشتر میشود. نگارگری کتاب در این دوره افزایش می‌یابد که میتوان به معرج‌نامه و شاهنامه دموت اشاره کرد. شاهنامه دموت، نسخه مصور شاهنامه است که کهن‌ترین نسخه از این نوع شناخته میشود. نقاشان زیادی در دوره ایلخانی فعالیت می کردند و احمد موسی از مهمترین هنرمندان این دوره بوده است.
احمد موسی در شکل‌گیری مکتب ایلخانی و انتقال آن به دوره تیموری نقش بسیاری دارد. شاهنامه بایسنقر و خمسه نظامی (بایسنقری)، از کتب مهم دوره تیموری می باشند. کتاب های زیادی در این دوره نگارگری می‌شوند و هنرمندانی مثل کمال‌الدین بهزاد هراتی ظهور می‌کنند.
سپس، تیموری‌ها از صفویان شکست می‌خورند. تبریز پایتخت میشود. هنرمندان در تبریز جمع می‌شوند تا مکتب تبریز با حمایت شاه عباس صفوی شکل بگیرد. یکی از مهمترین آثار دوره صفوی، شاهنامه شاه طهماسب است که به دستور شاه اسماعیل مصورسازی می شود و کار کتاب در زمان شاه طهماسب به پایان میرسد. سلطان محمد، یکی از مشهورترین نقاشان مکتب تبریز بوده و در این دوره نگارگری ایران روی عثمانی و هندوستان تأثیر میگذارد. نقاشان ایرانی به دربار بادریان هند و عثمانی می‌روند و مکتب هند و ایرانی در این دوره به‌وجود می‌آید.
سرانجام، صفوی‌ها پایتخت را به قزوین انتقال می‌دهند و مکتب قزوین شکل می‌گیرد. کتاب هفت اورنگ جامی و گلستان و بوستان سعدی بعنوان مهمترین آثار مکتب قزوین شناخته شده اند.
با انتقال پایتخت به اصفهان توسط صفوی‌ها، هنرمندان به نصف جهان آمده و مکتب اصفهان شکل می‌گیرد. رضا عباسی مشهورترین هنرمند این مکتب است. در مکتب اصفهان موضوعات روزمره، چون تصویر یک چوپان یا شاهزاده وارد نگارگری میشود. طبیعت مورد توجه قرار می‌گیرد و شیوه «گل و مرغ» توسط شفیع عباسی شاگرد/پسر رضا عباسی خلق میشود. با سقوط صفویان، نگارگری از دوره‌های پیشین خود جدا می شود و این هرج و مرج تاریخی تا ظهور نادرشاه در نگارگری خلل ایجاد میکند.
سرانجام، این هنر در دوره زندیه و قاجار گسترش می‌یابد و به دوره معاصر میرسد.
هنرمندان برجسته این دوره، چون محمود فرشچیان، مجید مهرگان، اردشیر مجرد پاکستانی، مهین افشار‌پور، محمدباقر آقامیری و… به‌عنوان گنجینه زنده بشریت در یونسکو ثبت شده اند.
منابع:
https://tarikhema.org/ancient/ 77489/نگارگری-ایرانی؛-هنر-۱۲-هزار-ساله/
https://vista.ir/m/a/n8818/ نگارگری-قبل-از-اسلام
https://academyrashidi.com/ تاریخچه-نگارگری-قبل-و-بعد-از-اسلام/
https://fa.wikipedia.org/wiki/نگارگری_ایرانی
Visits: 2
