مکتب قزوین
پس از فوت شاه طهماسب، اسماعیل میرزا که به شاه اسماعیل دوم شهرت یافت به حکومت رسید، اما حکومت او بیش از 16 ماه دوام نیافت و در اثر استعمال معجون افیون دار آغشته به زهر، مسموم شد (13 رمضان 985 ه.ق.). او در شرایطی به سلطنت رسید که نزدیک به بیست سال از عمرش را در زندان سپری کرده بود و احتمالا همین عامل، خلق و خوی او را به روحیه ای ناهنجار و سبعانه مبدل ساخته بود به طوری که درمدت کوتاه حکومت خود، تعداد زیادی از اعضای خانواده سلطنتی، از جمله سه برادرش و پسرعمویش، ابراهیم میرزا، حاکم مشهد و سفارش دهنده هفت اورنگ جامی را به قتل رساند.
شاه اسماعیل دوم، علی رغم بدخویی ها و فجایعی که به بار آورد، برخی از نگارگران تبریز، مشهد و شیراز را برای احیاء کتابخانه سلطنتی و کارگاه مصورسازی به قزوین فراخواند و ساخت نسخه ای از شاهنامه را به آنها سفارش داد. بدین ترتیب در دوران پرتلاطم حکومت شاه اسماعیل دوم در قزوین (984 ه.ق.)، تدوین و مصورسازی نسخه ای از شاهنامه شروع شد که با وجود تهیه 50 نگاره برای آن، به نظر می رسد هیچگاه به پایان نرسید.
این نسخه که به شاهنامه شاه اسماعیل دوم معروف است، سرنوشتی همچون بسیاری دیگر از شاهکارهای نگارگری ایران داشت. پس از به نمایش گذاشته شدن آن در اوایل سده بیستم در پاریس، توسط مجموعه داران و دلال نسخه های خطی پاریس – دموت – شیرازه آن از هم گسیخته و اوراق آن به طور جداگانه به فروش رسید. تعدادی از نگاره های ارزشمند این شاهنامه در موزه رضا عباسی وجود دارد. در میان تصویرگران این شاهنامه رقم این هنرمندان به چشم می خورد: سیاوش گرجستانی، صادق بیگ افشار، علی اصغر کاشانی، میر زین العابدین و مراد.
نگاره های این شاهنامه اگرچه از نظر زیبایی و کیفیت ساخت با نگاره شاهنامه طهماسبی قابل قیاس نیستند و از نظر اجرا و پرداخت بسیار ساده تر به نظر می رسند، اما به کلی بی ارتباط با آنها هم نیستند، بلکه تحول و ادامه شیوه اساتید دربار شاه طهماسب و برادرزاده اش ابراهیم میرزا را در هفت اورنگ نشان میدهند.
پس از مدت کوتاه سلطنت شاه اسماعیل دوم و دوران حکومت برادر نابینایش محمد خدابنده، به دلیل وجود نابسامانی های داخلی و تهدیدات عثمانی ها و ازبک ها در غرب و شرق کشور، کارگاه های مصورسازی مجددا از رونق افتادند و بازار نقاشی و ساخت نسخه های مصور به کسادی گرایید. نابینایی محمد خدابنده نیز احتمالا دلیل عدم توجه او به امور نگارگران بود. همین موضوع شاید دلیل موجهی برای رکود، پراکنده شدن و مهاجرت مجدد هنرمندانی بود که قبلا برای کار در کتابخانه سلطنتی شاه اسماعیل دوم به قزوین فراخوانده شده بودند.
در عین حال، روی آوردن هنرمندان به اجرای آثار و انجام سفارش های کم هزینه به دلیل نبود حامیان با اعتبار سلطنتی، باعث ایجاد جنبه ها و روش خاصی از طراحی و نقاشی ساده تر و با موضوعات عام تر در آثار محمدی، شیخ محمد و صادقی گردید. همین روش در سال های بعد پایه و اساس تجربیات هنرمندان مکتب اصفهان شد.
در پایان حکومت محمد خدابنده، عباس میرزای هفده ساله که حکمرانی هرات را داشت و بعدها به شاه عباس کبیر شهرت یافت، به قزوین آمد و قدرت را به دست گرفت. شاه عباس حدود چهل و دو سال، تا سال 1038 هجری قمری حکومت کرد.
او همچنان برای سایر فنون از جمله معماری و شهرسازی و هنر نقاشی نیز اهمیتی فوق العاده قائل بود و از همان ابتدا صادق بیگ افشار را که شاعر و نقاشی مجرب بود و نقاشی را نزد مظفرعلی آموخته و قبلا در دربار شاه طهماسب و شاه اسماعیل دوم نیز هنرآفرینی کرده بود، به مدیریت کتابخانه سلطنتی گمارد.
دو نسخه بسیار مهم که در قزوین تهیه شده، دارای نگاره های بسیار زیبایی از نقاشان کارگاه شاه عباس اول هستند. نگاره های این دو نسخه، ضمن وفاداری به اسلوب نقاشان مکتب تبریز، ادامه تحولات نقاشی ایرانی در سال های آخر سده دهم و اوایل سده یازدهم را نشان می دهند.
یکی از این دو نسخه، شاهنامه قوام متعلق به موزه رضا عباسی است که به خط قوام الدین محمد شیرازی در سال 1000 هجری قمری کتابت شده و در مجموع 38 نگاره دارد.
دیگری نسخه ای از شاهنامه قاسمی تالیف میرزا قاسم گنابادی و در وصف کشورگشایی های شاه طهماسب است. این نسخه که در سال 1000 هجری قمری و به پیروی از سبک و سیاق نگاره های شاهنامه طهماسبی و شاهنامه شاه اسماعیل دوم ساخته شده و دارای 11 نگاره است.
نسخه مهم دیگر، کتاب احسن الکبار است. این نسخه که احتمالا در قزوین ساخته شده، روایات و داستان های مربوط به زندگی حضرت رسول (ص) و ائمه اطهار را توصیف می کند. نگاره های بسیار زیبای این نسخه با ترکیب های هندسی و ساده، رنگ بندی دقیق و رنگ آمیزی غنی، مجالسی از موضوعات مذهب شیعه را تجسم بخشیده اند.
منابع:
-
کتاب “شاهکارهای نگارگری ایران”، سیر تحول نگارگری ایران، عبدالمجید حسینی راد
Visits: 2
