کاخ موزه توپکاپی استانبول

 

كاخ موزة توپكاپي استانبول، داراي مجموعة بســيار غني و با ارزشــي از هنر نگارگري و مصورسازي است كه در بررسي تاريخ هنر نقاشي اسلامي و نگارگري ايراني، اهميت بسيار والايي دارد. کاخ طوپقاپو علاوه بر كتب مصور عثماني، شامل آثاري از مناطق گوناگون و سلسله هاي مختلف، همچون بغداد و موصل در بين النهرين قرن سيزده تبريز در دورة ايلخاني، شيراز در دورة مظفريان قرن چهاردهم، تبريز و شيراز در دوره آق قويونلو، هرات در دورة تيموري و شيراز و تبريز در دورة صفوي قرن پانزدهم در ايران است.

قديمي ترين آثار موجود در کاخ موزة توپكاپي استانبول، بيشــتر شــامل كتب علمي و داروشناســي و نيز قصه هاي ايراني چون كليله و دمنه است كه شــامل آثاري از موصل، بغداد، ســوريه و شيراز مي شوند. در يك تقسيم بندي، آثار بر جاي مانده در کاخ موزه توپكاپي استانبول به شرح ذيل هستند:

ـ تصاوير اوليه اسلامي
ـ نقاشي ايراني و مضامين غيرمذهبي يا داستاني
ـ نقاشي ايراني در دورة تيموري
ـ نقاشي تيموري در تركستان
ـ نقاشي صفويه و ازبك
ـ كتاب هاي مصور عثماني

نگارگری ايرانی

غنی تريــن مجموعه نگارگرى ايرانى جهان، در كاخ موزة توپكاپي استانبول نگهدارى مى شــود.

چهار مجلد بزرگ مربوط بــه دوره هاى متفاوت وجود دارد كــه عبارتند از خزينه هاى 2152، 2153، 2154 و 2160، اولین آنها خزینه 2152، با  عنوان خزينه بايسنقر بسيار مشهور است، زيرا حاوى چندين متن متعلق به دورة اين شاه تيمورى و حامى بزرگ كتاب آرايى اســت.

اين مرقع شــامل 114 نمونه خط و 361 مجلس نقاشــى است كه آخرين آنها متعلق به سال 1455 م (859 ه.ق.) است. مرقع موسوم به خزينه 2153 را بعضا يكى از مرقعات فاتح ناميده اند كه نام خود را از فاتح عثمانى قسطنطنيه دارد. احتمال قوى تر اين است كه اين مرقع را براى يعقوب بيگ از سلاطين تركمن دودمان آق قويونلو كه بر غرب ايران حكم می راند (1490 – 1417 م / 895-880 ه.ق.) گرد آورده باشــند.

اين مرقع 546 نقاشــى و تصوير دارد و بيشــتر آثار منسوب به سياه قلم را در خود جاى داده است، مرقع موسوم به خزينة 2154 در ميانة قرن شانزدهم م (دهم هـ. ق) براى بهرام ميرزا، پسر شاه اسماعيل صفوى (سلطنت 1524 – 1501 م / 930 – 906 ه.ق.) ترتيب داده شده و حاوى 144 تصویر و متن مشــهور دوست محمد دربارة تاريخچة نگارگرى ايرانى و منتخبى زيبا از نقاشی هاى قرن چهاردهم میلادی (هشتم هـ . ق) است.

سرانجام خزينة 2160 که تنها 131 تصویر دارد كه چندين تصوير آن در گروه تصاوير منســوب به ســياه قلم قرار می گیرند و معمولا به هنرمندان تركمن نســبت داده می شوند كه احتمالا يكى از دودمان هاى نيمه صحرانشين غرب ايران و آسياى صغير قرن پانزدهم م (نهم هـ . ق) بوده است.

اين چهار مرقع، بيشترين شهرت را دارد، به ويژه آنهايى كه جالب ترين تصاوير يا زيباترين تصاوير طول تاريخ را در خود جاى داده اند.

در اواخر قرن دوازده و ســيزده دوران اسلامي، ما شــاهد ظهور كتب و داستانهاي مصور هستيم كه به موزات ظهور ســوداگران و تجار اين دوره با دارايي ها و ادعاهايشــان به تقليد از حكمرانان بود، چرا كه اين داســتان ها به شرح ســروري شــاهان و حكمرانان مي پرداختند.

از آثار اين دوره از مجموعة كاخ موزة توپكاپي استانبول، مي توان به آثاري چون جامع التواريخ رشــيديه 1314، جامع التواريخ ايلخاني تبريز 1230، معراج نامه تبريز قرن 14 و شــاهنامة فردوســي شــيراز 1330 اشاره كرد، تأثيرات تيموريان بر عناصر هنر و اقتصاد و نظام اجتماعي، بسيار متفاوت از تأثير مغول بود و در دورة تيموري شاهد شكوفايي هنر نگارگري و ظهور مكتب هرات و نقاش معروف اين زمان كمال الدين بهزاد هستيم.

نقاشيهاي كليله و دمنه و خمسة نظامي موجود در موزة توپكاپي، نمونه اي بسيار درخشان و مشهور در تاريخ نگارگري است.

نقاشــي هاي نيمة مياني قرن شــانزدهم، اكثراً به سبك بهزاد كار مي شد كه با طرحهاي معماري ساده با خطوط باريك و زيبا از رنگها و ســرانجام نقاشــي هاي فيگوراتيو بود كه در آنها واقعيت گرايي و سر زندگي قبلي نبود. هنر صفويه در واقع به وســيلة نقاشــان آق قويونلو اوج بخشيده شد نسخة خمسة نظامي موجود در موزة توپكاپي بوسيلة شاه طهماسب صفوي ايجاد شد كه بزرگترين مجموعة تصويري از خمسة نظامي است كه خطاط آن شاه محمد نيشابوري است. موزة توپقاپو سراى همواره گزيده هايى زيبا از شــاهكارهاى خود را به نمايش می گذارد، ولى دسترســى به اين غنی ترين مجموعه نگارگرى ايرانى جهان دشوار است.

نكتة جالبى دربارة مجموعة نگارگري هاي كاخ موزة توپكاپي اين اســت كه استاد حسين طاهرزاده بهزاد (متولد 1266 ه.ش.) در وزارت اوقات عثماني و موزه هاي شهر استانبول مأمور مرمت كتابهاي مينياتور قديم شد و در موزه توپكاپي قريب يك هزار جلد كتاب خطي قديم ايراني و نگارگريهاي ايراني را بازسازي و مرتب و منظم كرد. ضمن چند ســال كار توانســت مأخذ و منابع اين كتب خطي را معين و براي هر يك برچسبي تعيين كرد و با تنظيم اين آثار جاويدان هنر و مينياتور ايران خدمت بزرگي به هنر ايران انجام داد.
بحث در موضوع نقاشــى ايرانى و آثار موجود در توپكاپى، موضوع مهمى اســت كه هنرشناســان زيادى در زمينه هنر اسلامى را به خود مشغول داشته است.

كتاب هاي مصور عثماني

نقاشــي عثماني، اساســا تحت تأثير نقاشي ايراني بود و از سبك صفوية ايران تقليد منشعب شد – از روي داستان هاي شاهنامة فردوسي نيز نسخه هاي مصور تهيه نموده اند، ولي عمدتا تفاوت نقاشي هاي عثماني در گرايش تاريخ نگاري و رويداد نگاري آنها بود. آثاري چون ســليم نامه و ســليمان نامه در مدح كارهاي فردي ســلاطين عثماني ساخته مي شــدند، از آثار مهم موجود در كاخ موزة توپكاپي استانبول هستند.

از آثار مهم ديگر نقاشي عثماني كه واقعيت نگاري در آنها ديده مي شــود، نســخة معروفي اســت كه در كتابخانة استانبول نگهداري مي شــود كه در آن پلان نقاشــي از شهرهاي مهم قديمي چون ســلطانيه، تبريز، بغداد، استانبول و … ديده مي شود.
اولين نســخه هاي مصور عثماني، به دستور ســلطان محمد فاتح انجام شدند و هم او بود كه نقاشي معروف ونيزي «چنتلي پليني» را به دربار خويش آورد كه مكتب نقاشي غربي و فنون پيشرفته آن را به شاگردان ترك خود آموخت و تغيير مخصوصي در ســبك مينياتور نگارگري عثماني به وجود آمد.

بخش مهمي از آثار نقاشــي عثماني موزة توپكاپي را پرتره هاي سلاطين عثماني تشكيل مي دهند. بخش ديگري از آثار عثماني در هنر نگارگري را مصورسازي نسخ مذهبي تشكيل مي دهند، همچون مجموعة مصور سيرة نبي (ص).

مؤخره:

توپكاپي به نظر مي رســد نقطة مركزي يك فرهنگ وارداتي از فرهنگ چادرنشــينان قبايل ترك بود كه اجداد آنها از آسيا مركزي به آسياي صغير دست پيدا كردند و ميان دورة كوتاه تاريخي بين دو قرن توانستند از يك پادشــاهي ملوك الطوايفي كوچك رشــد كرده و به يك قدرت عمدة جهاني تبديل شوند كه در اين زمان آنها برخوردار از يك ســنت درباري و فرهنگ خودي با حدود هزار ســال سابقه بودند.

در کاخ طوپقاپو ســاختمان ها هرچند تلفيقي از عناصر بيزانســي بود آنچه كه در قرن الذهب يا شــاخ زرين رشد نمود، هرگز نمي تواند از تاريخ پيشينيان عثمانى جدا شود.
با وجود تناســبات غير يادبودي، غير محوري، نامتقــارن و خلاف عادت اين مجموعه، برخلاف كاخها و ابنية غربي كه در همان دوره ظاهر شــدند و نيز تأثيراتي كه از ســاختار معماري درونگراي اسلامي و ايراني داشــته كه ميتوان آن را با مجموعه هاى ايرانى مقايســه نمود.

مسلما كاخ توپكاپي بسيار متفاوت از هر دو دسته ظاهر شده و به عنوان يك دنياي كوچك منحصر به فرد بر جاي مانده است و اشياء و مجموعه هاي موجود در آن داستانها و روابط آن دوران تاريخي را زنده نگهداشته اند.

 

فهرست منابع:

میثم رضایی مهوار، توپ قاپوسرای، موزه هنر اسلامی، مجموعه نگارگری، پیام بهارستان/د2، س4، ش 13/پاییز 1390، ص 25-14.

– http://www.ee.bilkent.edu.tr
– Grabar.oleg, Mostly Miniatures: An Intruducation to Persian painting, pronceton university press, 1999.

– اصفهانیان، داود “تخت اهدايى نادر شــاه به ســلطان محمود عثمانى”، هنر و مردم، شــمارة 159؛ تهران: وزارت فرهنگ و هنر، مهرماه 1354.

• پاكباز، رويين، دائرةالمعارف هنر (نقاشى، پيكره تراشى و هنر گرافيك)، تهران: فرهنگ معاصر، 1378.
• تدين، احمد، فرهنگ تاريخ، ج ،2تهران: آگاه 1369.
• مهرپويا، جمشيد، “استاد حسين طاهرزاده بهزاد، موزهها شماره 8، تهران: سازمان ميراث فرهنگى كشور، آذر 1367.
• https://www.ee.bilkent.edu.tr/~history/topkapi1.html